Từ câu hỏi mở: Di sản để làm gì?

Di sản với nhiều người  thường được hiểu là thứ để gìn giữ, trưng bày, và “bảo tàng hóa”. Nhưng trong bối cảnh đô thị đang chuyển mình mỗi ngày, di sản không chỉ là những tòa nhà cổ kính bị đóng khung trong kính bảo vệ. Di sản là tài sản sống, là ký ức đô thị, và hơn hết là nền móng văn hóa mà hiện tại và tương lai cùng phải đối thoại.

Trong suốt hơn một thế kỷ, các công trình kiến trúc thời thuộc địa đã trở thành một phần không thể tách rời của cảnh quan đô thị Việt Nam. Nhưng câu hỏi đặt ra là: chúng ta đã làm gì trên nền di sản đó?

Thách thức của bảo tồn và bài toán thích ứng

Theo nghiên cứu “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản thích ứng với cuộc sống đương đại” (Lê Minh Sơn và cộng sự, 2025), bảo tồn không chỉ là phục dựng mặt tiền hay giữ nguyên mái vòm. Đó là một chuỗi hành động đa ngành: khảo sát hiện trạng, phân tích kết cấu, điều tra xã hội học, đánh giá nhu cầu cộng đồng.

Đáng tiếc, nhiều can thiệp hiện nay vẫn thiên về hình thức. Những hành động “trùng tu phi khoa học” như thay đổi vật liệu, sử dụng bê tông thay gạch cổ, bịt kín các lỗ thông gió… đang dần giết chết tinh thần không gian ban đầu

Chính quyền Sài Gòn và bài học tái sử dụng di sản

Tuy nhiên, không phải tất cả đều là những thất bại. Sài Gòn là một trong những thành phố hiếm hoi đã có những bước chuyển mình trong việc tái sử dụng các công trình thuộc địa theo hướng chuyển đổi công năng có kiểm soát.

Các công trình như Nhà hát Thành phố, Bưu điện Trung tâm, Dinh Độc Lập, Bảo tàng Mỹ thuật, hay Bảo tàng Lịch sử TP.HCM – từng là biểu tượng quyền lực của thực dân, nay được phục hồi để trở thành các không gian công cộng, điểm đến du lịch, và hoạt động văn hóa.

Việc chuyển đổi công năng không chỉ giúp các công trình này thoát khỏi nguy cơ bị bỏ hoang hay phá dỡ, mà còn giúp chúng “sống tiếp” với đời sống đô thị đương đại nơi hàng triệu lượt người qua lại, tham quan, tương tác mỗi năm.

Đây là minh chứng rõ ràng cho nguyên tắc bảo tồn thích ứng: “không cố giữ nguyên trạng mà khiến di sản tiếp tục sống được trong ngữ cảnh mới.”

Bảo tồn là giữ ký ức – không chỉ giữ tường gạch

Một điểm rất quan trọng mà nhóm nghiên cứu nhấn mạnh là: di sản không tách rời người sống trong đó. Không gian kiến trúc chỉ thật sự sống khi còn hơi thở con người. Nhưng trong nhiều dự án cải tạo, cư dân bị di dời ra ngoại ô, dẫn tới đứt gãy cộng đồng và ký ức tập thể.

Ở các thành phố như Huế, Đà Nẵng, nhiều khảo sát cho thấy các công trình cũ đang xuống cấp, không chỉ vật chất mà cả về giá trị sống. Một số dự án đã bắt đầu tiếp cận cộng đồng, khảo sát thói quen sinh hoạt, lối sống để đưa ra giải pháp bảo tồn đồng thuận đây chính là cách tiếp cận hiện đại, nhân văn và bền vững hơn.

Chúng ta đang làm gì và sẽ làm gì?

Bảo tồn di sản kiến trúc không thể là cuộc “hồi sinh” nửa vời. Nó là bài kiểm tra về cách chúng ta đối thoại với quá khứ. Là phép thử xem liệu chúng ta có thể phát triển bền vững mà không đánh mất bản sắc.

Bởi như nhóm nghiên cứu kết luận: “Di sản thuộc địa xứng đáng được gìn giữ không chỉ vì giá trị kiến trúc, mà vì nó là minh chứng cho một thời kỳ phát triển đô thị nơi ký ức, con người và không gian đan lồng vào nhau.”

Kết

Ta đã làm gì trên nền di sản? Câu trả lời có thể nằm đâu đó giữa những viên gạch cũ, giàn hoa giấy trên mái vòm Pháp, hay một người dân Sài Gòn không muốn rời khỏi khu nhà tập thể gắn bó mấy chục năm. Nó cũng nằm trong từng quyết định quy hoạch của chính quyền hôm nay: chọn đối thoại hay xóa bỏ?

 

Tác giả: Vương Tiến